Mozes de godsdienststichter
Nadat Freud nogmaals heeft gewezen op de mogelijke bezwaren van zijn theorie gaat hij toch over tot een volgende opzienbarende stelling: als Mozes een Egyptenaar was, dan was de godsdienst die hij de uittrekkende Israëlieten meegaf waarschijnlijk ook een Egyptische.
Dit kan echter niet geweest zijn het gangbare Egyptische polytheïsme met zijn vele vormen van magie, talloze godenafbeeldingen en doodscultussen t.b.v. een onsterfelijk leven. Wel komt in aanmerking de religie van Ichnaton (Amenhotep IV), die in de veertiende eeuw voor de gangbare jaartelling zijn streng monotheïstisch verering van de zonnegod Aton invoerde. Deze overeenkomst in monotheïstisch opstelling op zich zeer frappant wordt enigszins aangevuld maar onvoldoende door de betwijfelbare overeenkomst in de namen Aton en Adonai.
Freud komt daarnaast met nog deze redenering rond de besnijdenis: de egyptenaren kenden blijkens onderzoek van mummies en tekeningen op grafmuren reeds lang de besnijdenis, in tegenstelling tot de toenmalige semieten. Dat naderhand de Joden dit gebruik overnamen mag worden toegeschreven aan Mozes. Als hij een mede-jood was, zou dit de oplegging van dit gebruik een onwaarschijnlijke daad zijn geweest, maar als hij een Egyptenaar was geweest was dit een heel wel denkbare zaak, volgens Freud, dus: de besnijdenis als volksgebruik door Mozes opgelegd tezamen met de aan Ichnaton ontleende Egyptische religie.
Maar de vraag brandt dan: waarom zou prins Mose zich het lot van de Joden hebben aangetrokken? Freud, toch al sterk in het subtiel aaneenweven van hypotheses tot een fragiel bouwwerk, dat in zijn vernuft overigens onze bewondering wekt, komt nu tot een wel heel speculatieve redenering. Mozes - in deze redenering, die de basis zou kunnen zijn van een boeiend filmscenario - was een fervent aanhanger van Ichnaton en behoorde tot diens hofkliek. Na de dood van Ichnaton en het snelle verval van diens religie en rijk, kreeg de ambitieuze, nu van zijn machtspositie beroofde Mozes (misschien wel als gouverneur van de provincie Gosen) het idee een nieuw rijk te stichten en een nieuw volk te vinden, dat hij vond in de Joden.
De uittocht zou dan vreedzaam verlopen zijn en de bestemming was Kanaan, waar verwante stammen waren, die niet naar Egypte waren geëmigreerd (mede een reden waarom Mozes de besnijdenis invoerde als band van de uitgetrokken Joden, een besnijdenis die zij later dan als niet van de Egyptenaren afkomstig gebruik moesten verklaren). Freud wijst dan nog op het eerzuchtig karakter van Mozes zoals dat blijkt uit de midrasj van b.v. zijn veldtocht in Ethiopië (die ook is opgenomen in de film De Tien Geboden van Cecille B. DeMille) en zijn opvliegend temperament. dat blijkt uit verschillende gebeurtenissen in woestijntocht.

twee Mozessen, twee Goden?
De schrijver van het Mozes-essay signaleert nu de moeilijkheid dat vele historici uit zijn tijd menen dat het Israëlitisch woestijnvolk niet in Egypte maar in de Sinai (preciezer: niet aan de voet van een berg maar in een oase) tot hun nieuwe Godsdienst kwamen. Hij baseert zich o.a. op de historicus Ed. Meyer, die concludeert dat een de zwervende stammen een nieuwe godsdienst aannamen en overnamen van de Midianieten: de dienst aan de demonische en bloeddorstige vulkaangod Jahve. Volgens deze Meyer was Mozes geen Egyptenaar maar een mythisch figuur in het kader van de Jahve-cultus te Kadesj.
Inderdaad is frappant hoe er een breuk lijkt te bestaan tussen de persoonlijkheden van de jonge Mozes en de latere herder die geroepen wordt het volk door de woestijn te leiden. Freud staat nu voor de opgave hoe zijn stelling dat Mozes een Egyptenaar was en de door hem ingevoerde religie een Egyptische te rijmen valt met de priester Mozes in Midian en de Jahve-cultus die werd overgenomen. En weer maakt hij een gewaagde, elegante en interessante sprong: de uiteindelijke religie is een compromis tussen twee groepen en wel de ene groep die onder leiding van Mozes uit Egypte afkomstig was en een andere groep van verwante Semitische stammen die in deze streken waren gebleven, waarbij de Midianitische priester een godsdienststichtende rol had.
Deze twee groepen waren gefuseerd en vielen later weer uiteen in Kanaan in de rijken Juda en Israel. Van de twee waren de "ex-egyptenaren" wellicht in de minderheid, maar cultureel de sterksten. Het compromis, tot stand gekomen lange tijd na de wellicht gewelddadige dood van Mozes, hield in dat de besnijdenis werd overgenomen en dat de uittocht nu werd toegeschreven aan de macht van Jahve, de vulkaangod met zijn vuur- en rookkolom; verder werd de wetgeving van de Tora teruggeplaatst tot in de tijd na vlak na de exodus, waarbij een hoofdrol naast de berggod alsnog werd toebedeeld aan Mozes, die daarmee de plaats innam van en zijn naam leende aan de oorspronkelijke godsdienststichter, de schoonzoon van de Midianitische priester Jetro.
De uittocht en de figuur van Mozes werden uit de "onderhandelingen" gered maar de Egyptische wortels van de religie en vooral van de besnijdenis moesten worden weggewerkt; daartoe werd zij toegeschreven aan Jahve, die dit gebruik, zo construeerde men, al voorschreef aan de aartsvader Abraham. Zo beschrijft Freud nog meerdere "verdraaiingen" door latere overleveraars en teboekstellers om tot een consistent geheel te komen, waarbij het Joodse volk kon worden afgeschilderd als van Egyptische smetten vrij, afkomstig uit Kanaan en verkozen door de woestijngod Jahve.

Mozes: vermoord en gerehabiliteerd
Uit toespelingen bij profeten als Hosea wordt door onderzoekers uit de tijd van Freud afgeleid dat Mozes feitelijk werd vermoord door zijn volk. Freud werkt dit uit door Mozes te beschrijven als een streng, autoritair en onverbiddelijk oplegger van een veeleisende religie, daarin als egyptische ex-priester van On gesteund door zijn assistent priesters, de Levieten. Het volk kwam herhaaldelijk in opstand - waarvan de bijbel ook getuigt - en Freud veronderstelt typisch Freudiaans dat dit ook een keer gelukt moet zijn: "….de nog half wilde Semieten (namen) hun lot in eigen hand en ruimden de tyran uit de weg".
In de tijd van het "compromis" in de oase van Kades, welke periode Freud op basis van bronnen uit zijn tijd schat op zo'n 120 jaar later, zouden de "hard feelings" t.o..v. Mozes zijn verzacht; een late erkenning rm idealisering werd zijn deel, zijn positie werd in het compromis verstevigd en zijn gewelddadig einde geloochend.
Het uiteindelijk meest bepalende effect van dit compromis bleek te zijn, zoals Freud signaleert, een gedeeltelijk onderduiken van de uit Egypte afkomstige Godheid ten gunste van de primitieve stamgod en het later weer opduiken van Mozes' God: op den duur straalde achter de ruwe, bekrompen, plaatselijke vulkaan-godheid - gewelddadig en bloeddorstig, die zijn volk een land van melk en honing beloofde en gebood dit met de scherpte van het zwaard te veroveren - het gelaat van een andere godheid op, de godheid die Mozes aan een deel van het volk had meegegeven uit Egypte, een hogere, meer vergeestelijkte God, een enig God die de hele wereld omhelst, "één, even liefderijk als almachtig, die afkerig van alle ceremonieel en magie de mensen als hoogste doel een leven in waarheid en gerechtigheid stelde" (Freud, herspeld door mij).
Het is vooral die God, die het Joodse volk uniek heeft gemaakt, haar door de beproevingen heen naar deze tijd heeft gebracht. Het is deze God, die aanvankelijk overschaduwd door de primitieve berggod en zijn cultussen, weer invloed kreeg, misschien eerst dank zij de toenemende invloed van de Levieten en zeker later in de stem van de profeten, die erop hamerden: de Godheid wees offers en ceremonien af, Hij eiste slechts een leven in waarheid en gerechtigheid.

Hier besluit Freud zijn eerste twee essays. Hij denkt niet meer de kracht te hebben zijn onderzoek nog een vervolg te geven, maar er zou nog een "Tweede Boek" volgen.

naar pagina 3

naar
hfst I: de visie van Freud       
pagina 1 pagina 2  pagina 3  pagina 4
 pagina 5 pagina 6  pagina 7

hfst II: de visie van Buber
pagina 8 pagina 9 pagina 10 pagina 11 pagina 12
pagina 13 pagina 14 pagina 15 pagina 16
pagina 17 pagina 18 pagina 19 pagina 20